Ο βιγκανισμός συνήθως ταυτίζεται με την υγιεινή διατροφή, αλλά το σημερινό ψεύτικο μπέικον, τα λουκάνικα και τα μπιφτέκια που παράγονται στο εργοστάσιο θα μπορούσαν να αμαυρώσουν την εικόνα μιας φυτικής διατροφής.
Ο Ντόναλντ Γουάτσον γεννήθηκε στο Γιορκσάιρ και πέρασε πολύ χρόνο σαν παιδι στη φάρμα του θείου του. Αλλά αντί να τον κάνει να νιώθει άνετα με την αναπαραγωγή ζώων για τροφή, η συνειδητοποίηση ότι αυτά τα «φιλικά πλάσματα» πήγαιναν για σφαγή τον αναστάτωνε. Έγινε χορτοφάγος το 1924, σε ηλικία 14 ετών. Δύο δεκαετίες αργότερα, με τη σύζυγό του και τέσσερις φίλους, επινόησε τη λέξη vegan από το πρώτο και το τελευταίο μέρος της λέξης vegetarian και ίδρυσε την UK Vegan Society.
Η διατροφή του Watson ήταν γεμάτη κυρίως με ξηρούς καρπούς, μήλα, αποξηραμένα φρούτα, λαχανικά και, όταν το επέτρεπαν το δελτίο τροφίμων εν καιρώ πολέμου, φακές. Αν ζούσε σήμερα, ο Watson θα είχε μείνει έκπληκτος με τον πλούτο των προιόντων προς τους vegan. Περιηγηθείτε στους διαδρόμους των σούπερ μάρκετ στο Ηνωμένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ, την Αυστραλία και όχι μόνο και θα βρείτε έναν αυξανόμενο χώρο αφιερωμένο στα vegan υποκατάστατα ψαριού και κρέατος. Όμως, ενώ η διατροφή του Watson αποδείχθηκε υγιεινή, μια διαφορετική εικόνα προκύπτει για ορισμένους από τους σημερινούς vegans.
Ρίξτε μια ματιά στα συστατικά της συνεχώς αυξανόμενης ποικιλίας προϊόντων τα οποία μπορεί να φαίνονται περισσότερο σαν σκουπίδια, γεμάτα αλάτι και συστατικά όπως «συμπύκνωμα πρωτεΐνης σόγιας» που δεν θα βρίσκατε σε ένα κομμάτι κρέας.
Ετσι οι σημερινές τροφές που παράγονται σε εργοστάσια διευκολύνουν τη μετάβαση σε μια vegan διατροφή χωρίς να χρειάζεται να γίνουν δραστικές αλλαγές στα διατροφικά πρότυπα, αυτές οι εναλλακτικές μπορεί να αποδειχθούνχειρότερες για την υγεία μας από τις εκδοχές κρέατος που αντικαθιστούν. Η γνώση όλων αυτών γίνεται επιτακτική, λόγω του αυξανόμενου αριθμού ανθρώπων που αποφεύγουν το κρέας και τα γαλακτοκομικά στη διατροφή τους. Τι γνωρίζουμε λοιπόν –και τι δεν γνωρίζουμε;
Όταν ο Watson υπέβαλε αίτηση για δελτίο τροφίμων για vegan γεύματα κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου (ένα αίτημα που τελικά απορρίφθηκε), υπήρχαν μόνο 35 μέλη της Vegan Society. Φέτος, περισσότεροι από μισό εκατομμύριο άνθρωποι εγγράφηκαν για να απέχουν ένα μήνα από την κατανάλωση ζωικών προϊόντων στο Ηνωμένο Βασίλειο – το γνωστό «Veganuary», και σχεδόν το 3 τοις εκατό των ανθρώπων στις ΗΠΑ αποφεύγουν να τρώνε τέτοια προϊόντα.
Οι σημερινοί vegans μπορεί να έχουν κίνητρα πέρα από τους αρχικούς προβληματισμούς που αφορούσαν την σκληρότητα προς τα ζώα που οδήγησαν σε φυτική διατροφή. Ορισμένοι ωθούνται από περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως το μεγάλο τίμημα των αερίων του θερμοκηπίου που παράγονται από την κτηνοτροφία. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα φυτικά τρόφιμα δεν βλάπτουν το περιβάλλον. Μπορεί να χρειαστεί περισσότερο νερό για την καλλιέργεια ξηρών καρπών, για παράδειγμα, παρά για την παραγωγή του ίδιου βάρους βοείου κρέατος. Ωστόσο, συνολικά, ακόμη και τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης με το χαμηλότερο αντίκτυπο είναι χειρότερα για το περιβάλλον από τα υποκατάστατα φυτικής προέλευσης.
Η υγεία μπορεί να είναι ένα άλλο κίνητρο. Αν και οι επικριτές των πρώτων vegans δεν πίστευαν ότι ήταν δυνατό να ευημερήσουν με μια δίαιτα χωρίς κρέας και γαλακτοκομικά, αυτός ο τρόπος διατροφής έχει αποδειχθεί καλός και για την υγεία, ειδικά επειδή η κατανάλωση κόκκινου και επεξεργασμένου κρέατος είναι πλέον γνωστό ότι αυξάνει τον κίνδυνο ανάπτυξη πολλών μορφών καρκίνου. Σίγουρα, οι vegans πρέπει να διασφαλίσουν ότι λαμβάνουν θρεπτικά συστατικά που προέρχονται κυρίως από ζωικά προϊόντα, όπως ωμέγα-3 λιπαρά οξέα, σίδηρος και βιταμίνη Β12, αλλά μελέτες έχουν δείξει ότι μια φυτική διατροφή μπορεί να σας βοηθήσει να χάσετε βάρος, να μειώσετε τη χοληστερόλη σας , να μειώσετε τον κίνδυνο καρκίνου, ακόμη και να προσθέσετε μερικά χρόνια στη ζωή σας.
Ωστόσο, με την άνοδο της δημοτικότητας του βιγκανισμού, έχει έρθει και η άνοδος των βίγκαν εναλλακτικών κρεάτων, όπως το ψεύτικο μπέικον το ψεύτικο μπιφτέκι και ακόμη και φυτικής προέλευσης κεμπάπ για τους εραστές του πιτόγυρου αργά το βράδυ. Αυτή την στιγμή, 1 στα 6 προϊόντα διατροφής που κυκλοφορούν στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι vegan.
«Όταν έκοψα για πρώτη φορά το κρέας από τη διατροφή μου, θα μαγείρευα μόνος μου φακές, λίγο κιμά σόγιας, πολλά λαχανικά», λέει η Clare Thornton-Wood, διαιτολόγος και εκπρόσωπος της British Dietetic Association. «Τώρα έχεις vegan κοτομπουκιές, vegan burgers, vegan λουκάνικα. Το κίνημα με βάση τα φυτά έχει βάλει όλα αυτά τα επεξεργασμένα τρόφιμα στη διατροφή των ανθρώπων».
Εάν ανησυχείτε για την υγεία σας, υπάρχουν τρία πράγματα που πρέπει να λάβετε υπόψη όταν αγοράζετε αυτά τα προϊόντα, λέει ο Michael Clark από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. «Τι είναι μέσα τους, τι δεν είναι μέσα τους και με τι τα ανταλλάσσετε».
Ας ξεκινήσουμε με αυτό που περιέχουν. Όπως επισημαίνει η Thornton-Wood, τα εναλλακτικά κρέατα με βάση τα φυτά είναι επεξεργασμένα τρόφιμα, δηλαδή έχουν αλλοιωθεί με κάποιο τρόπο από τη φυσική τους κατάσταση. Δεν είναι όλα τα επεξεργασμένα τρόφιμα βλαβερά. Από τεχνική άποψη, ένα πακέτο στικς λαχανικών επεξεργάζεται επειδή τα καρότα έχουν πλυθεί, κοπεί και συσκευαστεί. Αλλά τα υπερβολικά επεξεργασμένα τρόφιμα έχουν συχνά πολλά ανθυγιεινά συστατικά που προστίθενται για γεύση και υφή, όπως ζάχαρη, λίπος και αλάτι.
Υποκατάστατα κρέατος.
Η αγορά εναλλακτικών κρεάτων είναι γεμάτη με αυτά τα πρόσθετα, εν μέρει επειδή βοηθούν στην αναπαραγωγή της γεύσης ή της υφής του πραγματικού κρέατος. «Ακριβώς όπως τα επεξεργασμένα τρόφιμα με βάση το κρέας, πολλές λύσεις εναλλακτικού κρέατος φυτικής προέλευσης είναι αρκετά πλούσιες σε αλάτι», λέει ο Tom Sanders στο King’s College του Λονδίνου. Για παράδειγμα, μια έρευνα του 2018 από την ομάδα υπέρμαχων του Ηνωμένου Βασιλείου Action On Salt διαπίστωσε ότι τα μπιφτέκια χωρίς κρέας περιέχουν κατά μέσο όρο περισσότερο αλάτι από τα μπιφτέκια κρέατος. Η μεγάλη ποσότητα αλατιού συμβάλλει στην αύξηση της αρτηριακής πίεσης και στον αυξημένο κίνδυνο καρδιακών παθήσεων και εγκεφαλικού.
Η σόγια είναι επίσης ένα εξέχον χαρακτηριστικό των εναλλακτικών κρεάτων. Αν και έχει υψηλή διατροφική ποιότητα – θεωρείται «πλήρης» πρωτεΐνη, που σημαίνει ότι περιέχει άφθονα απαραίτητα αμινοξέα και έχει θρεπτική αξία περίπου ισοδύναμη με τη ζωική πρωτεΐνη – είναι επίσης ένα αμφιλεγόμενο συστατικό.
Η σόγια στα επεξεργασμένα τρόφιμα προέρχεται από κόκκους σόγιας, οι οποίοι μπορούν να μετατραπούν σε ανάγλυφη πρωτεΐνη σόγιας ή συμπύκνωμα σόγιας. Εκτεταμένες έρευνες υπαινίσσονται ότι η πρωτεΐνη σόγιας θα μπορούσε να είναι ωφέλιμη για την υγεία, με ισχυρισμούς που κυμαίνονται από την ικανότητά της να καταπολεμά την παχυσαρκία και να αποτρέπει την οστεοπόρωση έως και να προστατεύει από ασθένειες όπως ο καρκίνος του προστάτη λόγω της παρουσίας ενώσεων που ονομάζονται ισοφλαβόνες οι οποίες δρουν όπως τα οιστρογόνα στο σώμα. Ωστόσο, υπάρχει επίσης έρευνα που δείχνει ότι αυτή η επίδραση φαινομενικών οιστρογόνων μπορεί να έχει ορισμένες αρνητικές επιπτώσεις σε καποιους ανθρώπους, όπως σε γυναίκες με καρκίνο του μαστού. Είναι δύσκολο να επιτευχθεί ομοφωνία σχετικά με τα συνολικά οφέλη για την υγεία.
Μια συγκεκριμένη αξίωση σε θέμα υγείας που έχει τύχει μεγάλης προσοχής είναι ο πιθανός ρόλος της πρωτεΐνης σόγιας στη μείωση των καρδιακών παθήσεων μειώνοντας την ποσότητα χοληστερόλης με χαμηλή πυκνότητα λιποπρωτεΐνης που βλάπτει την καρδιά. Το 1999, η Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ επέτρεψε σε κατασκευαστές προϊόντων που περιείχαν περισσότερο από 6,25 γραμμάρια πρωτεΐνης σόγιας ανά μερίδα να προβαίνουν σε δηλώσεις σχετικά με την ικανότητά της σόγιας να μειώνει τον κίνδυνο στεφανιαίας νόσου, βάσει σημαντικού αριθμού μελετών. Ωστόσο, το 2017 προτάθηκε η ανάκληση αυτού του κανόνα μετά από ανασκόπηση πιο πρόσφατων στοιχείων σύμφωνα με τα οποία δεν υφίσταται πλέον σημαντική επιστημονική συμφωνία για την υποστήριξη αυτής της δήλωσης.
Σύμφωνα με την Kristina Petersen στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, μέρος της σύγχυσης οφείλεται στα επεξεργασμένα τρόφιμα. Σύμφωνα με έρευνες, οι φυτικές δίαιτες που περιλαμβάνουν μη επεξεργασμένους ξηρούς καρπούς, σπόρους, φρούτα, λαχανικά και όσπρια οδηγούν πράγματι σε σημαντικά χαμηλότερο κίνδυνο καρδιακών παθήσεων. Αυτό που προβληματίζει είναι ότι η πρωτεΐνη σόγιας είναι πλέον βασικό συστατικό σε πολλά πολύ επεξεργασμένα τρόφιμα και οι επιπτώσεις αυτών στην υγεία είναι ξεκάθαρες λόγω άλλων συστατικών: είναι βλαβερές για εμάς.
Δύο πρόσφατες μελέτες από τη Γαλλία και την Ισπανία δείχνουν ότι τα πολύ επεξεργασμένα τρόφιμα συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο θνησιμότητας και καρδιαγγειακών παθήσεων. Η ισπανική μελέτη έδειξε ότι οι άνθρωποι που κατανάλωναν περισσότερες από τέσσερις μερίδες επεξεργασμένων τροφίμων την ημέρα αύξησαν τον κίνδυνο πρόωρου θανάτου κατά 62%.
Έτσι, παρόλο που η πρωτεΐνη σόγιας μπορεί, μεμονωμένα, να φαίνεται ωφέλιμη όταν βρίσκεται σε υποκατάστατο κρέατος που παράγεται σε εργοστάσιο, αυτό μπορεί να μην ισχύει. Επομένως, η ανάκληση των ισχυρισμών υγείας σε προϊόντα που περιέχουν σόγια μπορεί να είναι απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της χρήσης της σε εξαιρετικά επεξεργασμένα τρόφιμα τα οποία στη συνέχεια επισημαίνονται ως υγιεινά, παρά το γεγονός ότι τελικά είναι βλαβερά για εμάς, γράφει ο Petersen στο Journal of the American Heart Association.
«Οι βίγκαν που τρώνε ποσότητες εξαιρετικά επεξεργασμένων τροφίμων είναι πιο πιθανό να γίνουν παχύσαρκοι»
Για να έχετε μια πλήρη εικόνα του αντίκτυπου των εναλλακτικών προϊόντων κρέατος στην υγεία, είναι επίσης σημαντικό να γνωρίζετε ποιος αγοράζει αυτά τα προϊόντα. Για να το εξακριβώσουν, η Joséphine Gehring στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού-Βόρεια, Γαλλία, και οι συνεργάτες της μελέτησαν τη διατροφή περισσότερων από 21.000 ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων κρεατοφάγων, pescatarians, χορτοφάγων και vegans, και ανακάλυψαν ένα χρυσωρυχείο καταστάσεων, το οποίο με την πρώτη ματιά μπορεί να φαίνεται αντιφατικό.
Ρίσκα υγείας
Διαπίστωσαν ότι η διατροφική ποιότητα των γευμάτων ήταν γενικά υψηλότερη για τους vegans από τους κρεατοφάγους. Ωστόσο, διαπίστωσαν επίσης ότι όσο περισσότερο οι άνθρωποι απέφευγαν τα ζωικά τρόφιμα, τόσο μεγαλύτερη ήταν η κατανάλωση πολύ επεξεργασμένων τροφίμων, με αυτά να παρέχουν το 33% της ενεργειακής πρόσληψης για τους κρεατοφάγους σε σύγκριση με σχεδόν το 40% για τους vegans. Επιπλέον, όσοι είχαν γίνει vegan πιο πρόσφατα ή που ήταν νεότεροι, είχαν τη μεγαλύτερη κατανάλωση επεξεργασμένων τροφίμων. Η Gehring και οι συνεργάτες της λένε ότι η κατανάλωση επεξεργασμένων τροφίμων από έναν vegan μπορεί να εξανεμίζει τα οφέλη για την υγεία που προτείνονται σε προηγούμενες μελέτες.
Σύμφωνα με την μελέτη, οι βίγκαν που έτρωγαν πολλά εξαιρετικά επεξεργασμένα τρόφιμα είχαν περισσότερες πιθανότητες να είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι, λέει ο συγγραφέας Benjamin Alles, επίσης από το Πανεπιστήμιο του Παρισιού-North. «Το «φωτοστέφανο της υγείας» που συνήθως σχετίζεται με μια vegan ή φυτική διατροφή δεν ισχύει πλέον για άτομα που ακολουθούν αυτές τις δίαιτες, αλλά περιλαμβάνουν υψηλή συνεισφορά εξαιρετικά επεξεργασμένων φυτικών τροφίμων», λέει.
Οι βίγκαν στη μελέτη που έτρωγαν πολλά εξαιρετικά επεξεργασμένα τρόφιμα είχαν περισσότερες πιθανότητες να είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι, λέει ο συν-συγγραφέας Benjamin Alles, επίσης στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού-North. «Το «φωτοστέφανο της υγείας» που συνήθως σχετίζεται με μια vegan ή φυτική διατροφή δεν ισχύει πλέον για άτομα που ακολουθούν αυτές τις δίαιτες, αλλά συμπεριλαμβάνουν μεγάλη ποσότητα εξαιρετικά επεξεργασμένων φυτικών τροφίμων», λέει.
Η τάση αυτή των vegans να καταναλώνουν εξαιρετικά επεξεργασμένα τρόφιμα επιβεβαιώνεται από μια μελέτη του 2017 σχετικά με τη διατροφή ενηλίκων Ιταλών, σύμφωνα με την οποία , αντίθετα με τις προσδοκίες, δεν υπάρχει καμία διαφορά στον περιβαλλοντικό αντίκτυπο της διατροφής των χορτοφάγων και των vegans, πιθανώς εν μέρει λόγω της κατανάλωσης του «βιομηχανικά υψηλής επεξεργασίας φυτικού κρέατος και υποκατάστατων γαλακτοκομικών προϊόντων».
Τι γίνεται με άλλα πρόσθετα που χρησιμοποιούνται για την μίμηση /αντιγραφή της γεύσης και της υφής του κρέατος σε φυτικές εναλλακτικές μορφές; Εδώ, μάλλον μπορείτε να επαναπαυθείτε. Αν και μπορεί να μην αναγνωρίζετε όλα τα συστατικά σε αυτά τα προϊόντα, οποιοδήποτε πρόσθετο βρείτε στο φαγητό σας είναι εγκεκριμένο, πράγμα που σημαίνει ότι είναι ασφαλές για κατανάλωση. «Υπάρχει μια λανθασμένη αντίληψη ότι τα πρόσθετα τροφίμων είναι επιβλαβή», λέει ο Sanders. Ωστόσο, αυτό που θεωρείται «ασφαλές» μπορεί να αλλάξει. Για παράδειγμα, η ασφάλεια του πρόσθετου διοξειδίου του τιτανίου, που χρησιμοποιείται για τη λεύκανση των τροφίμων, έχει αμφισβητηθεί από την Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων.
Εκτός από το τι περιέχεται στα υποκατάστατα κρέατος, είναι σημαντικό να σκεφτόμαστε τι δεν περιέχει, λέει ο Thornton-Wood. «Πιστεύω ότι πολλοί άνθρωποι έχουν πηδήξει στο βίγκαν για την πλευρά της βιωσιμότητας, αλλά δεν έχουν κάνει απαραίτητα την έρευνα για να βρουν πώς θα πάρουν όλα όσα χρειάζονται από τη διατροφή τους».
Εάν καταναλώνετε πολλά vegan τρόφιμα, πρέπει να βεβαιωθείτε ότι δεν στερείστε τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά που γενικά λαμβάνουν οι άλλοι από το κρέας, τα γαλακτοκομικά και τα ψάρια, όπως ο σίδηρος, η Β12, τα ωμέγα-3 και το ασβέστιο (βλ. «Η αλήθεια για τα φυτικά γαλακτοκομικά προϊόντα»). Ενώ ορισμένα έτοιμα vegan προϊόντα είναι υψηλής διατροφικής ποιότητας, άλλα αποτελούνται κυρίως από ουσίες όπως το άμυλο και η ζάχαρη , μαζί με ορισμένους χρωστικούς παράγοντες και αρωματικές ύλες.
Ο τρίτος προβληματισμός είναι εάν τα υποκατάστατα κρέατος είναι καλύτερα ή χειρότερα από αυτές που μπορεί να έτρωγε ένα άτομο διαφορετικά, λέει ο Clark. «Μερικοί άνθρωποι μπορεί να αντικαθιστούν ένα υγιεινό, σπιτικό γεύμα με ένα εναλλακτικό επεξεργασμένο κρέας. Μερικές φορές η κατανάλωση vegan προϊόντων μπορεί να είναι μια υγιεινή εναλλακτική, μερικές φορές όχι», λέει.
Εάν έχετε μια ισορροπημένη διατροφή με την εναλλακτική του υποκατάστατου κρέατος, είναι πιθανό ότι πολλά από τα οφέλη για την υγεία του να είσαι vegan παραμένουν. Οι διαιτητικές ίνες, οι οποίες βρίσκονται μόνο σε φυτικές τροφές, παίζουν βασικό ρόλο στη βελτίωση της ανταπόκρισης της ινσουλίνης και της γλυκόζης στο σώμα, συμβάλλοντας στην πρόληψη του διαβήτη.
Οι δίαιτες vegan παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στη μετατόπιση της μικροχλωρίδας του εντέρου σε έναν πληθυσμό που φαίνεται να βελτιώνει τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα και να μειώνει το σωματικό βάρος. Αυτά τα οφέλη είναι απίθανο να εξαφανιστούν εντελώς, αλλά μπορεί να επηρεαστούν από τη μεγάλη πρόσληψη φυτικών τροφών υψηλής επεξεργασίας, λέει ο Thornton-Wood. Στο τέλος, η κοινή λογική και η ισορροπία είναι ίσως το καλύτερο στοίχημα – όπως συμβαίνει με τις περισσότερες διατροφικές συμβουλές. «Αν τρώτε υποκατάστατά κρέατος μία ή δύο φορές την εβδομάδα, αυτό είναι μάλλον εντάξει, αλλά αν τρώτε ψεύτικα λουκάνικα κάθε μέρα, μάλλον δεν θα είναι πολύ υγιεινό», λέει.
Χρειαζόμαστε μια καλύτερη απάντηση, μια πληρέστερη απάντηση σε όλα αυτά, λέει ο Clark. «Με άλλες δίαιτες που υπάρχουν εδώ και δεκαετίες, μπορέσαμε να λάβουμε έρευνες από χιλιάδες ανθρώπους και να πούμε «αυτοί οι άνθρωποι που ακολουθούν αυτή τη δίαιτα είναι πιο υγιείς με αυτόν τον τρόπο». Δεν έχουμε καταφέρει να το κάνουμε αυτό ακόμη για εναλλακτικά κρέατα και γαλακτοκομικά προϊόντα φυτικής προέλευσης. Μέχρι να έχουμε αυτές τις μελέτες, θα υπάρχει αβεβαιότητα σχετικά με τη διατροφική τους αξία».
Ο Donald Watson σίγουρα έζησε καλά χωρίς γαλακτοκομικά και κρέας. Πέθανε το 2006 σε ηλικία 95 ετών, προφανώς χαρούμενος που απέδειξε ότι οι επικριτές του έκαναν λάθος σχετικά με τη δυνατότητα να ζήσει καλά χωρίς να καταναλώνει ζωικά προϊόντα. Αλλά αν ζούσε με βιομηχανικά παραγόμενα vegan τρόφιμα, μπορεί να ήταν διαφορετικά τα αποτελέσματα. Αν και η υιοθέτηση μιας vegan δίαιτας αποτρέπει τα μειονεκτήματα της κατανάλωσης κρέατος και γαλακτοκομικών, αν χορταίνετε με εξαιρετικά επεξεργασμένες εναλλακτικές, μπορεί να χάσετε τα προσδοκώμενα οφέλη στην υγεία σας.
Όπως λέει ο Thornton-Wood: «Σήμερα, το να είσαι vegan δεν σημαίνει αυτόματα ότι κάνεις υγιεινή διατροφή».
Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό New Scientist στις 27 Οκτωβρίου 2021